Święty Ireneusz z Lyonu bronił prawdziwej doktryny chrześcijańskiej przed atakami ze strony heretyków oraz przedstawiał w sposób jasny prawdy wiary. Wobec odradzającej się dzisiaj gnozy jego nauczanie pozostaje niezwykle aktualne.
Wiadomości biograficzne o życiu św. Ireneusza są niezbyt obfite. Pochodzą głównie z jego własnego świadectwa, które zapisał Euzebiusz w V księdze Historii Kościoła.
Ireneusz urodził się w Smyrnie (dzisiejszy Izmir w Turcji) ok. 135-140 r. Już jako młody chłopiec był tam uczniem biskupa Polikarpa, który z kolei był uczniem św. Jana Apostoła. W związku z rozwojem wspólnoty chrześcijańskiej w Lyonie Ireneusz przeniósł się z Azji Mniejszej do Galii. W Lyonie na pewno był już w 177 r. W tym samym roku został posłany do Rzymu, by doręczyć papieżowi Eleuteriuszowi list wspólnoty lyońskiej. Ta misja uratowała go przed prześladowaniami Marka Aureliusza, podczas których zginęło co najmniej czterdziestu ośmiu chrześcijan, a wśród nich sam biskup Lyonu — dziewięćdziesięcioletni Potyn, który zmarł wskutek tortur w więzieniu. Po powrocie do Lyonu Ireneusz został wybrany na biskupa miasta. Oddał się bez reszty posłudze pasterskiej, która zakończyła się ok. 202-203 r., kiedy to prawdopodobnie umarł jako męczennik.
Obrońca wiary
Ireneusz poświęcił się obronie i jasnej wykładni prawd wiary. W jego pismach znajdujemy ważne świadectwo poglądów wczesnego Kościoła. Pozostały po nim dwa wielkie dzieła: pięć ksiąg Przeciw herezjom (Adversus haereses) oraz Dowód prawdziwości nauki apostolskiej (Demonstratio apostolicae praedicationis). To ostatnie dzieło historycy nazywają najstarszym „katechizmem nauki chrześcijańskiej”. W swoich pismach bronił Kościoła, który w II wieku był zagrożony przez tzw. gnozę – doktrynę, według której wiara nauczana przez Kościół ma charakter jedynie symboliczny i jest przeznaczona dla ludzi prostych, którzy nie potrafią zrozumieć rzeczy trudnych; wtajemniczeni natomiast, intelektualiści – nazywający siebie gnostykami – rzekomo zrozumieli, co kryje się za tymi symbolami, i tworzyli chrześcijaństwo elitarne, intelektualne. II wiek charakteryzowało istnienie różnych prądów, m.in. negowano wiarę w jedynego Boga, Ojca wszystkich, Stwórcę i Zbawiciela człowieka oraz świata. Ponadto twierdzono, że obok dobrego Boga istnieje pierwiastek negatywny. Ten pierwiastek miał wytworzyć rzeczy materialne, materię. Ireneusz z całą stanowczością sprzeciwiał się tym poglądom. Bronił Kościoła i porządku ustanowionego przez Stwórcę. Napisał o Kościele: „Kościół rozprzestrzeniony po całym świecie, aż do krańców ziemi, przejął od Apostołów i ich uczniów wiarę w jednego Boga, Ojca wszechmogącego, «który stworzył niebo i ziemię, i morze, i wszystko, co się w nim znajduje»; i w jednego Jezusa Chrystusa, Syna Bożego, wcielonego dla naszego zbawienia; i w Ducha Świętego, który zapowiedział przez proroków Boży plan zbawienia i przyjście na świat umiłowanego Jezusa Chrystusa, naszego Pana, Jego narodzenie z Dziewicy, Jego mękę i zmartwychwstanie, cielesne wstąpienie do nieba i Jego przyjście z nieba w chwale Ojca dla odnowienia wszystkiego i wskrzeszenia wszystkich ludzi, aby przed Chrystusem Jezusem, naszym Panem, Bogiem, Zbawcą i Królem, zgodnie z wolą niewidzialnego Ojca, «zgięło się każde kolano istot niebieskich i ziemskich, i podziemnych i wyznał Go wszelki język», i aby dokonał sprawiedliwego sądu nad wszystkim” (Przeciw herezjom, księga I).
Obrońca porządku stworzenia
Gdy w naszych czasach jest taki silny powrót do gnozy, wiedzę uważa się niemal za bóstwo, negowany jest porządek ustanowiony przez Stwórcę i coraz większa liczba ludzi nie wierzy w realną obecność Jezusa w Eucharystii, a nawet neguje prawdziwość Ewangelii – pisma św. Ireneusza stają się coraz bardziej aktualne. Trzymając się ściśle biblijnej nauki o stworzeniu, negował on gnostyczny dualizm oraz pesymizm, które umniejszały wartość rzeczywistości materialnej. Bronił pierwotnej świętości materii, ciała i cielesności nie mniej niż ducha. Równie mocno bronił godności człowieka. Znane jest jego powiedzenie: „Chwałą Boga żyjący człowiek”. Jest pierwszym wielkim teologiem Kościoła, który stworzył teologię systematyczną. W swych pismach dawał wyraz wierze w autentyczność Ewangelii, rzeczywistą, sakramentalną obecność Chrystusa w Eucharystii i w pierwszeństwo Kościoła rzymskiego. Jest on pierwszym pisarzem chrześcijańskim, który wyraźnie przypisuje założenie Kościoła w Rzymie dwóm apostołom – Piotrowi i Pawłowi.
„Reguła wiary”
W naszych czasach tak wielu ludzi ma problem z przyjęciem przekazu wiary w rozumieniu Credo. Pisma Ireneusza są także aktualną wskazówką w podejściu do Credo Kościoła. Napisał w nich o wewnętrznej spójności całej wiary. „Centralne miejsce w jego nauce zajmuje kwestia «reguły wiary» oraz jej przekazu. Dla Ireneusza «reguła wiary» jest w praktyce zbieżna z Credo apostołów i daje nam klucz do interpretowania Ewangelii oraz do interpretowania Credo w świetle Ewangelii. Symbol apostolski, będący swego rodzaju syntezą Ewangelii, pomaga nam zrozumieć, co nam mówi Ewangelia, jak mamy ją odczytywać” – powiedział w jednej z katechez Benedykt XVI. „Dla Ireneusza prawdziwa Ewangelia to Ewangelia przekazywana przez biskupów, którzy otrzymali ją w nieprzerwanym przekazie od apostołów” – zauważył.
Ireneusz starał się ukazać prawdziwe pojmowanie Tradycji apostolskiej. Jest ona dla niego „publiczna”, a nie prywatna lub sekretna. Jest „jedna” co do swych zasadniczych treści. Dla Ireneusza Tradycja apostolska jest również duchowa, bo kieruje nią Duch Święty. „Naukę tę otrzymaliśmy (...) od Kościoła, więc jej strzeżemy, a ona zawsze, za sprawą Ducha Świętego, jakby w drogocennym naczyniu niby znakomity depozyt wiecznie jest młoda i odmładza samo naczynie” – czytamy w Przeciw herezjom (księga III).
