Nie ma w dziejach Polski urzędu, który miałby tak długą i nieprzerwaną tradycję jak urząd prymasa. Prymas tak bardzo łączył w polskiej tradycji losy państwa i narodu z Kościołem, że stał się symbolem państwa w czasach, gdy Polski nie było na mapie Europy.
Narodziny tradycji prymasowskiej w Polsce wiążą się z początkiem XV wieku, kiedy to z urzędem arcybiskupa gnieźnieńskiego, reprezentującego najstarszą na ziemiach polskich metropolię, połączono tytuł prymasa, oznaczający pierwszeństwo (primus princeps – pierwszy książę) w polskim episkopacie. Na soborze w Konstancji w 1417 r. formalnie potwierdzono prymat arcybiskupa gnieźnieńskiego wśród polskich biskupów, co de facto oznaczało początek nowej tradycji w polskim Kościele.
Wywalczył tytuł prymasa
Pierwszym prymasem został Mikołaj Trąba. Należał do ścisłej elity intelektualnej i politycznej, której znaczenie rosło w związku z odnowieniem Akademii Krakowskiej oraz kulminacją konfliktu z Krzyżakami po wiktorii grunwaldzkiej. Mikołaj Trąba – od 1412 r. arcybiskup gnieźnieński, podkanclerzy koronny, wytrawny dyplomata zaangażowany w konflikt z Zakonem Krzyżackim, uczestnik bitwy pod Grunwaldem – był jednym z najbardziej zaufanych dostojników króla Władysława Jagiełły. Nie dziwi więc fakt, że to właśnie on stanął na czele liczącej 800 koni delegacji polskiej na sobór w Konstancji, gdzie miano rozstrzygnąć konflikt polsko-krzyżacki po wielkiej wojnie. Następcy Mikołaja Trąby – arcybiskupi gnieźnieńscy jako prymasi, zgodnie z tradycją, koronowali polskich monarchów, a także zasiadali w ławach sejmowych jako senatorowie.
Interreks, czyli głowa państwa
Przełomem w umacnianiu roli prymasa i jego autorytetu w państwie było pierwsze bezkrólewie, po wygaśnięciu dynastii jagiellońskiej w 1572 r. Wówczas elity szlacheckie, które tworzyły fundamenty ładu prawnego w państwie w czasie bezkrólewia, wyznaczyły prymasowi rolę interreksa, czyli tymczasowej głowy państwa, pełniącej swoje funkcje do chwili koronacji nowego monarchy. W nowej roli prymas miał uosabiać ciągłość władzy państwowej, z czego wynikały poważne uprawnienia. W tym czasie reprezentował państwo na zewnątrz, ale przede wszystkim zwoływał sejm konwokacyjny, który miał przygotować wolną elekcję, oraz sejm elekcyjny, na którym wybierano nowego monarchę. Prowadził obrady sejmu elekcyjnego i ogłaszał na polu elekcyjnym wynik wyborów na nowego króla, którego później koronował, odebrawszy od niego przysięgę koronacyjną. Nierzadko zaangażowanie prymasa we wsparcie konkretnego kandydata na polu elekcyjnym miało znaczenie dla wyników elekcji. Pierwszym interreksem był prymas Jakub Uchański. Faktyczna rola prymasa w państwie rosła, kiedy okresy bezkrólewia przedłużały się do kilkunastu miesięcy, tak jak po ucieczce Henryka Walezego.
Pełna treść tego artykułu
w wersji drukowanej
lub w e-wydaniu.
