Co wiemy o Poncjuszu Piłacie? Mówią o nim przekazy Nowego Testamentu, Józef Flawiusz, Filon z Aleksandrii, Tacyt, Euzebiusz z Cezarei. Jego imię i funkcję wymienia inskrypcja znaleziona w 1961 r. w Cezarei Nadmorskiej. Jaki obraz wyłania się z tych wszystkich świadectw?
Zacznijmy od imienia Poncjusz, które jest związane z nazwą starożytnej krainy Pont, położonej w Azji Mniejszej. Oznacza ona morze. Imię to może również wiązać się ze starożytnym rodem Pontiów, wywodzącym się z ludu Samnitów, rywalizującego z Rzymem. Z czasem słowem „samnita” określano gladiatorów. Przydomek Piłat odnosi się natomiast do dzidy lub włóczni używanych do walki. Z tej racji przyjmuje się, że Poncjusz Piłat mógł należeć do stanu rycerskiego.
Pełnienie urzędu w Judei rozpoczął on na przełomie lat 26 i 27. Inskrypcja z Cezarei Nadmorskiej nazywa go prefektem. To tytuł przysługujący wyższym oficerom i urzędnikom. Wskazuje on, że funkcję swą Piłat sprawował jako żołnierz. Nowy Testament określa go natomiast następującymi słowami: hegemon zarządca, urzędnik; archon – władca, książę; przyjaciel cezara. W tym ostatnim przypadku toczy się spór o to, czy jest to tytuł należny namiestnikowi, czy jednie sformułowanie wprowadzone przez autora Ewangelii. Dodajmy, że Józef Flawiusz nazywa Piłata prokuratorem, ale tym tytułem określano rzymskich zarządców Judei dopiero od 44 r.
Czy Piłat lubił Żydów?
O pierwszych dniach władzy Poncjusza Piłata opowiada Flawiusz. Swą nominację Piłat zawdzięczał Sejanowi, człowiekowi nieprzychylnemu Żydom. By podkreślić władzę Rzymu, Piłat nakazał wnieść wojskowe godła do Jerozolimy. Do tej pory nie czyniono tego ze względów religijnych. Owe godła raziły Żydów, gdyż była na nich podobizna cezara. W tej sytuacji delegacja Żydów udała się do Cezarei Nadmorskiej – głównej rezydencji prefekta rzymskiego, by prosić Piłata o zmianę decyzji. Ten odmówił, a wobec trwających w oporze chciał użyć siły. Zrezygnował, gdy zobaczył, że są gotowi umrzeć. Wycofał więc wspomniane symbole. Niemniej jednak objął urząd w cieniu konfliktu.
Podobna rzecz wydarzyła się, gdy na czas żydowskich świąt Piłat przybył do Jerozolimy. Musiał być na miejscu, by szybko decydować, jak reagować w przypadku jakichkolwiek zamieszek. Znane są dwa miejsca jego pobytu w tym mieście. Ewangelie sugerują, że przebywał na terenie twierdzy Antonia. Tam lokalizuje się pretorium, miejsce przesłuchania Jezusa. Flawiusz mówi o pałacu Heroda. To właśnie tam rozegrał się kolejny konflikt. Miał miejsce w czasie żydowskiej Paschy. Tym razem Piłat nakazał umieścić rzymskie tarcze w pałacu Heroda. To wywołało protest Żydów. Podjęli go synowie Heroda Wielkiego, którzy wnieśli skargę do Tyberiusza. Ów nakazał Piłatowi przenieść wspomniane tarcze do świątyni Augusta w Cezarei Nadmorskiej.
Inny incydent wiązał się z budową akweduktu doprowadzającego wodę do Jerozolimy. Piłat zdecydował, by wszelkie koszty były pokrywane ze skarbca świątynnego. To wywołało protesty. Żydzi lżyli Piłata. Ten wysłał żołnierzy uzbrojonych w kije, by rozpędzili tłum. Doszło do krwawej rozprawy. O innej brutalnej interwencji mówią słowa Ewangelii według św. Łukasza, który wspomina o zamordowaniu przez Piłata Galilejczyków składających ofiary (13,1). O tym wydarzeniu mówi tylko biblijny tekst, ale koresponduje ono ze sposobem sprawowana władzy przez Piłata opisanym przez żydowskich historyków. Trzeba jednak być ostrożnym w ocenie przedstawionych wydarzeń. Pamiętajmy, iż Flawiusz próbuje wyjaśnić powody dramatu powstania Żydów przeciw Rzymowi w 66 r., jednak długi czas (dziesięć lat) sprawowania urzędu przez Piłata sugeruje, iż rzymskie władze były z niego zadowolone. Tym niemniej albo podejmował dość niezręczne decyzje, albo nie odznaczał się nadmiarem życzliwości wobec Żydów.
Namiestnik i proces Jezusa
Kolejny fragment życia Piłata to proces Jezusa. Flawiusz i Tacyt zaznaczają, że skazał on Jezusa na śmierć przez ukrzyżowanie. O szczegółach sprawy dowiadujemy się jedynie z tekstów Ewangelii. W przekazie św. Marka Piłat jest zdumiony milczeniem Jezusa. Ostatecznie sędzia ulega woli tłumu, uwalnia Barabasza, a na Jezusa wydaje wyrok śmierci. Święty Mateusz wspomina o ostrzeżeniu danym Piłatowi przez żonę, by nie sądził Sprawiedliwego. Jej imię, według późniejszej pozabiblijnej tradycji, to Prokla lub Prokula. Ewangelista podkreśla też niewinność Piłata, odwołując się do gestu obmycia rąk oraz okrzyku zgromadzonych Żydów biorących winę na siebie. Święty Łukasz wspomina o przekazaniu przez Piłata sądu nad Jezusem Herodowi Antypasowi. Sam chciał ukarać Jezusa chłostą, ale uległ presji tłumu i wydał wyrok śmierci. Święty Jan zaś przez dialog Piłata z Jezusem podkreśla, że Piłat nie chciał skazać Jezusa, ale czuł się bezradny wobec rozgrywających się wydarzeń.
Koniec władzy
O powodach zakończenia rządów Piłata w Judei mówi Flawiusz, łącząc je z rozkazem krwawego stłumienia buntu Samarytan. Wielu z nich zabito w walkach, a na schwytanych uciekinierach dokonano egzekucji. Samarytanie odwołali się wtedy do konsula Witeliusza, zarządcy Syrii, i wnieśli skargę przeciw Piłatowi. Ten zdjął Piłata z urzędu i powierzył go swemu protegowanemu Marcellusowi. Piłatowi nakazał następnie udać się do Rzymu i zdać sprawę przed cezarem. Było to na przełomie 36 i 37 r. Sprawa jednak nie została rozstrzygnięta, gdyż w tym czasie zmarł Tyberiusz.
Piłata najsurowiej ocenił Filon z Aleksandrii, nazywając go człowiekiem przekupnym, gwałtownym, skazującym niewinnych na śmierć. Euzebiusz z Cezarei wspominał, że Piłat w czasie panowania Kaliguli odebrał sobie życie, gdyż dotknęły go liczne nieszczęścia. Odnośnie do ostatnich lat życia Piłata narosło wiele legend. Część z nich sugerowała jego skruchę i nawrócenie. Może z tego powodu w Kościele koptyjskim jest on uznawany za świętego. Z jego osobą wiąże się też przypisany mu apokryficzny tekst Akta Piłata, który powstał w IV wieku.
