Historia nadała mu przydomek Chryzostom, czyli „Złotousty”. A to dlatego, że zasłynął jako bezkompromisowy kaznodzieja. Jego kazania cieszyły się ogromną popularnością. Nierzadkie były przypadki, gdy wierni oklaskiwali jego homilie.
Święty Jan Chryzostom to jeden z czterech Wielkich Ojców i Doktorów Kościoła Wschodniego. Urodził się w połowie IV wieku w Antiochii. Czas, w którym żył i działał, miał dla Kościoła przełomowe znaczenie, bowiem w 380 r. chrześcijaństwo stało się religią panującą. Jan został wcześnie osierocony przez ojca, dowódcę wojskowego i wychowywany był przez matkę Antuzę. To właśnie ona zapewniła mu dobre jak na tamte czasy wykształcenie. Jan doskonałe poznał literaturę klasyczną, wiele wskazuje na to, że znał też na pamięć Pismo Święte. Retor Libanios, w którego szkole Chryzostom pobierał nauki, upatrywał w nim swego następcę. Jan jednak wybrał życie ascetyczne, opuścił Antiochię i udał się na pustynię, gdzie spędził cztery lata. Najpierw przebywał z eremitami pod górą Silpium, a następnie – w jednej z grot pod kierunkiem pewnego „starca”. To w tym czasie zaczął dogłębnie rozważać Ewangelię i listy św. Pawła Apostoła. Być może właśnie ta wyjątkowa zażyłość ze słowem Bożym, pielęgnowana w latach pustelnictwa, zrodziła w nim potrzebę głoszenia Ewangelii.
Bunt posągów
Słabe zdrowie nie pozwalało Janowi na kontynuowanie życia pustelniczego. Wrócił więc do Antiochii, gdzie przyjął święcenia kapłańskie – miał wówczas 36 lat. Głoszenie słowa Bożego rozpoczął od „kazań o posągach”, które rozeszły się szerokim echem po cesarstwie. Nawiązał w nich do wydarzeń, które wstrząsnęły ówczesnym światem. Otóż w 387 r. lud porozbijał posągi cesarskie na znak protestu przeciw podwyżce podatków, z tej racji rok ten nazwano czasem „buntu posągów”. Zuchwały czyn nie mógł pozostać bez cesarskiej reakcji, na mieszkańców Antiochii mogły więc spaść surowe kary. Jan w tym czasie wygłosił 22 żarliwe kazania, nawołujące do pokuty i nawrócenia.
Bezkompromisowy język przysporzył Chryzostomowi wrogów na dworze cesarskim, szczególnie kiedy został biskupem i patriarchą Konstantynopola (397 r.). Największym spośród oponentów Jana okazała się cesarzowa Eudoksja, którą jako biskup krytykował za jej zbyt swobodny styl życia i rozpasanie cesarskiego dworu. Intrygi cesarzowej i patriarchy Aleksandrii – Teofila sprawiły, że dwukrotnie skazano Chryzostoma na wygnanie. Z pierwszego powrócił, gdyż tego zażądał lud. Z drugiego wygnania Jan już nie powrócił. Z polecenia Eudoksji prowadzono Chryzostoma najpierw do Cezarei Kapadockiej, potem do Pontu nad Morzem Czarnym, a w końcu, aby upokorzyć go jeszcze bardziej – aż pod Kaukaz. Zmarł tam z wyczerpania 14 września 407 r.
Doktor Wszechświata
Homilie, które wygłaszał Jan, wiele o nim mówiły, ukazały go jako doskonałego znawcę i komentatora Pisma Świętego. Jego kaznodziejstwo wyrasta ze „szkoły antiocheńskiej”, która charakteryzowała się m.in. przywiązaniem do bardziej literalnego odczytywania Pisma Świętego. Wcześniej, w latach 367-372 r., Jan uczęszczał do „Asceterium” – seminarium w Antiochii – razem z grupą młodzieńców, z których później niektórzy zostali biskupami; tam uczył się pod kierunkiem słynnego egzegety Diodora z Tarsu. To on pokazał Janowi egzegezę historyczno-literacką, tak charakterystyczną dla tradycji antiocheńskiej. Chryzostom zaliczany jest do najbardziej płodnych pisarzy pośród Ojców Kościoła: pozostało po nim 17 traktatów, ponad 700 autentycznych homilii, komentarze do apostołów Mateusza i Pawła oraz 241 listów. Jego homilie mimo upływu czasu nie tracą na aktualności, szczególnie te na temat roli wiernych świeckich w rodzinie i w społeczeństwie. Święty przypominał w swoich homiliach, że wszyscy ochrzczeni przyjmują na siebie posługę królewską, prorocką i kapłańską.
Benedykt XVI zauważył kiedyś, że Jan Chryzostom „swoimi kazaniami z wielkim zapałem, budząc w słuchaczach poczucie tożsamości chrześcijańskiej, starał się umacniać jedność Kościoła, któremu w tamtym momencie historycznym zagrażały niebezpieczeństwa zarówno wewnętrzne, jak i zewnętrzne”. „Mówiono nawet o Janie – kontynuował Benedykt XVI – że gdy zasiadł na tronie Nowego Rzymu, czyli Konstantynopola, Bóg ukazał w nim drugiego Pawła, Doktora Wszechświata”. Przepowiadanie Chryzostoma odbywało się zazwyczaj w czasie Liturgii. W swoich homiliach podejmował ważne tematy życia chrześcijańskiego: Komunia eucharystyczna, sakrament chrztu św.
Święty Jan Chryzostom obdarzony jest również tytułem Doktor Eucharystii. Ponadto jego homilie głoszone w latach 387-397 to bardzo głębokie katechezy chrzcielne. W swych homiliach występował przeciw arianom, wspominał męczenników antiocheńskich oraz mówił o głównych świętach liturgicznych.
Twórca charytatywnego imperium
Święty Jan Chryzostom jako biskup i patriarcha Konstantynopola troszczył się o liturgię, o misje, ale najbardziej o ubogich. Dla nich zakładał szpitale, hospicja i gospody. W jednej z homilii powiedział: „Cóż za pożytek, jeśli stół Chrystusa ozdabiają złote kielichy, podczas gdy On sam jest głodny. Daj najpierw jeść głodnemu, a dopiero z tego, co zostanie, ozdabiaj Jego stół. Mówię to nie dlatego, aby zabraniać stosowania ozdób, lecz aby przypomnieć, że gdy przyozdabiasz kościół, nie zapominaj o potrzebujących” (Homilia 50). Ze względu na swoją wielką troskę o ubogich nazywany był też Jałmużnikiem. Można nawet pokusić się o stwierdzenie, że tworząc cenione instytucje dobroczynne, okazał się świetnym przedsiębiorcą swoich czasów.
