Kiedy ktoś przybywa po raz pierwszy do Częstochowy, może postawić pytanie: kiedy zbudowano Jasną Górę?
Odpowiedź na tak postawione pytanie wbrew pozorom nie jest prosta. Zabudowa ta realizowana była przez ponad sześć wieków. Poza tym zaczęła się wcześniej, niż założono istniejące tu sanktuarium, gdyż historia tego miejsca zaczyna się, zanim pojawili się tu paulini, a następnie łaskami słynący wizerunek Matki Bożej.
Kiedy nie było paulinów
Co możemy powiedzieć pewnego o przedpaulińskiej zabudowie? Otóż istniała tutaj strażnica wzniesiona w okresie panowania króla Kazimierza Wielkiego, a zatem przed 1370 r. Relikty tej budowli obronnej zachowały się wewnątrz sanktuarium. Ich fragment jest widoczny na klatce schodowej prowadzącej do dolnej zakrystii. Zanim pojawili się w Częstochowie paulini, istniała tutaj drewniana świątynia poświęcona Matce Bożej, wzniesiona prawdopodobnie w XIII wieku. Pełniła funkcję kościoła parafialnego do czasu fundacji klasztoru paulinów. Drugi kościół na tym miejscu, już murowany, jednonawowy, salowy, wybudowano w latach 1425-30. W latach sześćdziesiątych tego wieku wzniesiono trzeci, późnogotycki kościół. Istniejąca do tej pory świątynia stała się prezbiterium nowej, halowej budowli o trzech nawach. W 1690 r. kościół ten spłonął w wyniku wielkiego pożaru Jasnej Góry. W latach 1690-96 powstała obecna, barokowa świątynia. Przy jej budowie wykorzystano ocalałe mury gotyckiego kościoła. W 1906 r. papież św. Pius X wyniósł tę świątynię do godności bazyliki mniejszej. Od strony północnej do korpusu bazyliki przylegają wzniesione jeszcze w XVII wieku, sklepione kopułami: kruchta z kaplicą św. Antoniego Padewskiego, kaplica św. Filipa Nereusza (Kaplica Relikwii) i nad nią św. Aniołów Stróżów, kaplica św. Pawła I Pustelnika.
Dom Matki Bożej
Miejsce przechowywania cudownego obrazu Matki Bożej od początku otoczone było specjalną troską. Już za czasów Władysława Opolczyka, przed 1393 r., wzniesiono dla obrazu, po północnej stronie kościoła, małą murowaną kaplicę. W okresie jagiellońskim w wieku XV została wybudowana większa kaplica, a w latach 1520-30 w okresie panowania Zygmunta Starego została ona podwyższona i zwieńczona istniejącym do dziś sklepieniem. W latach 1641-44 dobudowano do niej trójnawowy, barokowy korpus kaplicy wzniesiony na miejscu dawnych zabudowań klasztoru. Ta główna część kaplicy poprzedzona jest, od zachodu, tzw. przybudówką, czyli najmłodszą częścią kaplicy, również trójnawową. Powstała w latach trzydziestych XX wieku według projektu prof. Adolfa Szyszko-Bohusza w wyniku przebudowy tzw. janitorium, czyli renesansowych krużganków będących przedsionkiem kaplicy i dawnego klasztoru. Od strony wschodniej, czyli od błoń jasnogórskich, kaplica Matki Bożej ma zewnętrzny ołtarz z wizerunkiem Matki Bożej, zwany ołtarzem na szczycie. W obecnej formie, zaprojektowany przez Stefana Szyllera, pochodzi on z lat 1903-04. Został on następnie w latach siedemdziesiątych XX wieku rozbudowany i wraz z nowoczesnym, wzniesionym na Jubileusz 2000 r. ołtarzem polowym stanowi zewnętrzną przestrzeń liturgicznych celebracji w sezonie letnim. W miejscu dawnego cmentarza grzebalnego po południowej stronie bazyliki w latach trzydziestych XX wieku wzniesiono Wieczernik wraz ze spowiednicą. W jego obrębie po stronie wschodniej mieści się kaplica św. Piusa, gdzie przechowywany jest Najświętszy Sakrament, natomiast po stronie południowej od 2021 r. kaplica św. Jana Pawła II. Zakrystia usytuowana między bazyliką a kaplicą Matki Bożej wraz z pomieszczeniem skarbca na piętrze powstała w XVII wieku. Po południowej stronie bazyliki mieści się Kaplica Pamięci Narodu, otwarta w 1989 r. w dawnej dzwonnicy. Charakterystyczna dla Jasnej Góry wieża została wzniesiona na początku XVII wieku. Była kilkakrotnie przebudowywana, ostatni raz po pożarze w 1900 r. W obecnym wyglądzie pochodzi z lat 1901-06.
Twierdza Maryi
Jasna Góra w pierwszej połowie XVII wieku została obwarowana. Twierdzę jasnogórską król Władysław IV nazwał „Fortalium Marianum”. Obwarowania te, wielokrotnie rozbudowywane, okazały się niezwykle przydatne podczas licznych oblężeń obcych wojsk, a szczególnie przed Szwedami w 1655 r. Zostały one częściowo rozebrane w 1813 r. po zajęciu sanktuarium przez Rosjan. Istniejące dziś obwarowania sanktuarium pochodzą z lat 1842-44, gdy za cara Mikołaja II stała się możliwa ich restauracja. Wały obronne Jasnej Góry składają się z czterech kurtyn oraz czterech narożnych bastionów, idąc od południa na zachód: św. Barbary, św. Rocha, Świętej Trójcy, św. Jakuba. Pod kurtyną południowa urządzono i w 1979 r. otwarto Salę Papieską, a w 1997 r. salę im. o. Augustyna Kordeckiego. W bastionie św. Rocha (północno-zachodnim) znajduje się ekspozycja muzealna otwarta w 2006 r., natomiast w bastionie św. Barbary w 2022 r. otwarto nową wielką salę wraz z wystawą poświęconą martyrologium Polaków na Wschodzie („Golgota Wschodu”). Główne wejście do sanktuarium od strony placu pod szczytem prowadzi przez system bram wzniesionych w XVII-XVIII wieku, przebudowywanych w późniejszym czasie z dodaniem w latach dwudziestych XX wieku równoległego, dodatkowego wyjścia dla pielgrzymów. Są to kolejne bramy, począwszy od wejścia: Lubomirskich, Stanisława Augusta (dziś nosi tytuł Matki Boskiej Zwycięskiej), Matki Boskiej Bolesnej oraz Wałowa (Jagiellońska). Od strony domu pielgrzyma dawna brama przejazdowa została w 1987 r. przebudowana na bramę Jana Pawła II. Wokół obwarowań jasnogórskich od strony wschodniej rozciągają się błonia jasnogórskie (tzw. plac pod szczytem). Z pozostałych stron sanktuarium okala park klasztorny, założony w 1898 r., przeznaczony wyłącznie dla zakonników, oraz wybudowane w latach 1898 – 1913 stacje Drogi Krzyżowej.
Pomnik Historii
Kiedy zbudowano Jasną Górę? Czy już wiemy, jak odpowiedzieć na to pytanie? Trzeba by chyba powiedzieć, że długo budowano i w zasadzie to jeszcze nie skończono... Stale coś się w jej obrębie zmienia, udoskonala, adaptuje, aby dostosować w miarę pojawiających się potrzeb przybywających pielgrzymów. Pojawiają się nowe kaplice, sale spotkań oraz miejsca ekspozycji muzealnych. Stale również podejmuje się prace renowacyjne zabytkowej substancji tego wyjątkowego zespołu architektonicznego. Rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z 8 września 1994 r. Jasna Góra została uznana za Pomnik Historii, tzn. została uznana za jeden z najcenniejszych obiektów i zespołów zabytkowych w Polsce.
