Obraz cudowny (immago thaumaturga, miraculosa) to taki, przed którym doznane cuda i łaski zostały sprawdzone i uznane przez władzę kościelną.
Zjawisko sanktuariów, znane i cenione w całym chrześcijaństwie, ma swoje szczególne odzwierciedlenie w polskiej przestrzeni. Jako ośrodki kultu i miejsca święte sanktuaria należą do kulturowego i duchowego dziedzictwa naszego narodu. To do nich od wieków pielgrzymowali wierni, by doświadczyć szczególnej obecności Boga, Maryi i świętych Pańskich. Chrześcijańskie pielgrzymki na ziemiach polskich mają swoją tysiącletnią tradycję. Odkąd do grobu św. Wojciecha udał się cesarz Otton III, Gniezno stało się miejscem pielgrzymowania o zasięgu europejskim. Pielgrzymowano również do Tropia nad Dunajcem, gdzie w XII wieku żył pustelnik św. Andrzej Świerad, a także do grobu św. Stanisława Biskupa i Męczennika (Kraków), św. Jadwigi Śląskiej (Trzebnica), św. Kingi (Nowy Sącz) i św. Jadwigi Królowej (Kraków). Najczęściej jednak nawiedzano miejsca z cudownymi lub łaskami słynącymi wizerunkami maryjnymi. Przyjrzyjmy się baczniej tym obrazom. W nich unaocznia się nasza wiara.
ZNAKI OBECNOŚCI BOGA
Obecnie w granicach Rzeczypospolitej znajduje się ok. 500 sanktuariów maryjnych. To w nich ponad 200 obrazów i figur zostało ukoronowanych. Za pierwszy zasadniczy akt koronacji uważa się gest papieża Grzegorza III (732 r.), który przekazał złoty diadem dla obrazu Matki Bożej w oratorium św. Piotra w Rzymie. Od tego momentu rozpoczyna się praktyka koronacyjna: koronacje papieskie, diecezjalne (przeprowadzane za zgodą i przy udziale miejscowego biskupa) oraz te prywatne. Praktyka owa przybiera na sile dzięki o. Hieronimowi z Forli (+ 1630 r.) oraz księciu Aleksandrowi Sforzy Pallavicino (+ 1639 r.), którzy mieli w zwyczaju na zakończenie prowadzonych misji koronować wizerunki oraz ustanawiać specjalny fundusz na rzecz najbardziej czczonych obrazów Maryi. Pierwszą uroczystą koronację papieską datuje się na 27 sierpnia 1631 r., kiedy papież Urban VIII nałożył korony na wizerunek Santa Maria della Febbre, czczony w Bazylice św. Piotra w Rzymie. W Polsce do koronacji doszło stosunkowo późno. Pierwsza uroczysta koronacja, a właściwie poświęcenie obrazu Matki Bożej w koronie miało miejsce w 1651 r. w Warszawie. Ta uroczystość odbyła się 66 lat przed koronacją jasnogórskiej Czarnej Madonny, której dokonano 8 września 1717 r. w Częstochowie. Innymi obrazami koronowanymi w tamtym czasie były obrazy Matki Bożej w Nowych Trokach (1718 r.) i Kodniu (1723 r.). Od tego momentu wzrasta liczba koronacji cudownych i łaskami słynących wizerunków Matki Bożej.
WIZERUNKI PEŁNE ŁASK
Wizerunki łaskami słynące (imago gratiosa) stanowią grupę obrazów, przed którymi modlą się wierni, powszechnie wierząc, że modlitwa do Boga za przyczyną Maryi wyprasza potrzebne łaski. Artyści na przestrzeni wieków ukazywali Matkę Chrystusa na różne sposoby. Najstarsze wizerunki Maryi pochodzą z II i III wieku. Przełomem dla rozwoju sztuki był sobór efeski (431 r.), ogłoszone tam bowiem prawdy dogmatyczne o Maryi, Matce Boga – Theotokos – inspirowały twórców sztuki. Maryjne typy ikonograficzne wykształciły się w VI wieku na Wschodzie, w sztuce bizantyjskiej. Ich nazwy pochodzą od ikon z kościołów Konstantynopola: Blacherniotissa (Platytera) – Maryja Orantka ze wzniesionymi rękami z umieszczonym na piersiach w mandorli lub medalionie wizerunkiem Chrystusa Emmanuela; Kyriotissa (Nikopoia) – Maryja Zwycięska, stojąca lub tronująca z Dzieciątkiem na kolanach; Eleusa – Maryja stojąca z Dzieciątkiem na ręku, które obejmuje ją za szyję; Hodegetria – Maryja Przewodniczka, stojąca z błogosławiącym Dzieciątkiem na lewym ramieniu. Wzory te przenikały do sztuki koptyjskiej, a potem także do sztuki Europy Zachodniej.
PAPIESKIE ŚLADY
W Polsce najsłynniejszym sanktuarium jest Jasna Góra, gdzie czczona jest Czarna Madonna. Ten obraz Maryi zaliczany jest do typu Hodegetrii. Maryja została przedstawiona frontalnie, z prawą ręką złożoną na piersi i z Dzieciątkiem Jezus na lewym ramieniu. Jezus prawą rączkę unosi w geście błogosławieństwa, w lewej natomiast trzyma księgę Ewangelii. Obraz został namalowany na trzech deskach z drzewa lipowego, pokrytych płótnem o wymiarach 82 × 122 cm. Prawdopodobnie powstał między VI a IX wiekiem. Tradycja ludowa przypisuje autorstwo ikony św. Łukaszowi. W ciągu wieków do częstochowskiego tronu Maryi pielgrzymował lud, ale także szlachta i rycerstwo, kapłani, biskupi i królowie. Wielokrotnie nawiedzał to miejsce św. Jan Paweł II. W 1999 r. powiedział: „To miejsce jest tak bardzo drogie mojemu sercu i tak bardzo bliskie każdemu z was, drodzy bracia i siostry. Przyzwyczaiłem się, jak my wszyscy, przychodzić tutaj i przynosić Matce Syna Bożego i Matce naszej sprawy osobiste i rodzinne, jak również wielkie sprawy narodowe, tak jak to czynili nasi przodkowie przez cale stulecia”.
Wyjątkowym miejscem na mapie Polski, gdzie czczona jest Najświętsza Maryja Panna, jest Licheń. Obraz Matki Bożej Licheńskiej przywędrował na licheńską ziemię w 1836 r. spod Częstochowy. Z przydrożnej kapliczki w miejscowości Lgota zabrał go do swego domu kowal z Izabelina Tomasz Kłossowski. Po ciężkiej chorobie w 1844 r., umieścił obraz w drewnianej kapliczce i zawiesił na sośnie przy ścieżce prowadzącej przez las z Grąblina do Lichenia. Obraz jest kopią wizerunku Matki Bożej z Rokitna, który wykonano pod koniec XVIII wieku. Został namalowany farbami olejnymi na desce modrzewiowej o niewielkich rozmiarach: 9,5 × 15,5 cm. Powiększono go w 1966 r. do rozmiarów 12 × 22 cm. Rozmiary te wskazują, że wykonano go do prywatnej pobożności. Także do tego miejsca pielgrzymował św. Jan Paweł II – przebywał w sanktuarium Matki Bożej Licheńskiej od 6 do 8 czerwca 1999 r.
Święty Jan Paweł II wpisał się bardzo mocno w historię sanktuarium pasyjno-maryjnego w Kalwarii Zebrzydowskiej. Pielgrzymował tam od dzieciństwa wraz ze swym ojcem Karolem oraz bratem Edmundem. Już jako papież podczas głównej uroczystości jubileuszu 400-lecia sanktuarium nawiedził to miejsce i modlił się przed cudownym wizerunkiem Matki Bożej. Zawierzył wówczas Matce Bożej Kalwaryjskiej Kościół, naród i siebie samego. W czasie uroczystości złożył u Jej stóp złoty krzyż papieski wykonany specjalnie na rok jubileuszowy . Była to jego ostatnia Msza św. sprawowana na ojczystej ziemi.
Wizerunek Matki Bożej Kalwaryjskiej należy do najbardziej czczonych obrazów maryjnych w Polsce. Z nim związana jest historia, która wydarzyła się 3 maja 1641 r. na dworze Paszkowskich. Tam właśnie obraz Matki Bożej zapłakał krwawymi łzami. Świadkami cudu byli domownicy oraz duchowni z pobliskiej Marcyporęby. O zaistniałych wydarzeniach powiadomiono ordynariusza diecezji, który przekazał sprawę specjalnie powołanej komisji. W czerwcu 1641 r. przeprowadzono wizję lokalną z udziałem naocznych świadków „cudu”. Komisja radziła, by biskup powstrzymał się od wyrażenia opinii o cudowności wizerunku i zakazał jego publicznej czci. Kult wizerunku jednak jeszcze bardziej się rozwijał, czego potwierdzeniem była uroczysta koronacja w 1887 r. Obraz wykonany jest w technice olejnej na grubym, lnianym płótnie o wymiarach: 80 x 58,5 cm, naklejonym na większą dębową deskę z jednego kawałka.
PATRONKA CODZIENNOŚCI
W jednym z najsłynniejszych miejsc kultu maryjnego w Polsce, w Piekarach Śląskich, znajduje się obraz Matki Bożej Sprawiedliwości i Miłości Społecznej. Matka Boża Piekarska uważana jest za patronkę ludzi pracy. Pierwsza pielgrzymka stanowa do tego wyjątkowego miejsca odbyła się jeszcze przed II wojną światową. Do Matki Bożej Piekarskiej przybyły wówczas kobiety. Fenomenem stały się jednak pielgrzymki świata męskiego, które począwszy od 1947 r. są specyficzną i niepowtarzalną tradycją duchowej stolicy Śląska.
Oryginalna piekarska ikona, pochodząca z XV wieku, była malowana na desce lipowej. Najświętsza Maryja Panna patrzy uważnym spojrzeniem. W prawej ręce trzyma jabłko, na lewej – Dzieciątko Jezus. W wizerunku widać wyraźne wpływy bizantyjskich ikon. W 1683 r., z obawy przed Turkami, ikonę wywieziono do Opola po raz pierwszy. W 1702 r. – po raz drugi. Pozostała już tam do dziś, a w Piekarach wierni czczą jej replikę. Obecny obraz został namalowany w XVII wieku na płótnie. Artysta pozostaje nieznany.
W sąsiadującej diecezji sosnowieckiej najbardziej znanym wizerunkiem Matki Bożej z Dzieciątkiem Jezus jest tym razem figura Najświętszej Maryi Panny Anielskiej w Dąbrowie Górniczej. W typie przedstawienia nawiązuje do tzw. Niewiasty Apokaliptycznej, której głowę otacza wieniec z dwunastu gwiazd, a stopami depcze węża. Wykonał ją w 1904 r. częstochowski artysta Józef Baltazar Proszowski, który wyrzeźbił obszerną kompozycję, wzorując się na przedstawieniu z obrazu i łącząc w jedno wątek Niepokalanego Poczęcia, Wniebowzięcia i Ukoronowania. Zapoczątkowany przez ks. prał. Grzegorza Augustynika kult maryjny przyczynił się do podjęcia starań o przywilej koronacji, której dokonali 19 maja 1968 r. prymas Polski kard. Stefan Wyszyński i metropolita krakowski kard. Karol Wojtyła oraz biskup częstochowski Stefan Bareła.
Miejsca święte z wizerunkami maryjnymi są skarbem w życiu Kościoła. W tych ośrodkach życia religijnego miejscowi wierni i pielgrzymi nie tylko pogłębiają swoją wiarę, ale i ugruntowują swoje życie duchowe. To właśnie tam Matka Boża wskazuje drogę do nieba i mówi: „Uczyńcie, co wam mówi Syn!”.
