Katedra rzymskokatolicka w Przemyślu z zachowanymi w jej podziemiach pozostałościami budowli sakralnych i pomników jest niezwykle sugestywnym świadkiem wielowiekowych dziejów chrześcijaństwa zachodniego na wschodnich rubieżach Polski.
W prawdzie diecezja w obecnym kształcie powstała niedługo przed 1340 r., lecz jej korzenie sięgają przełomu X i XI stulecia. Materialnym tego śladem są relikty kościoła grodowego – rotundy na wzgórzu zamkowym w Przemyślu, wzniesionego między 1018 a 1025 r. przez Bolesława Chrobrego na ówczesnym terytorium plemiennym Lędzian – Lachów (podobne kościoły władca ten wzniósł także w innych ważniejszych ośrodkach grodowych Polski). Kościół – rotunda ze wzgórza zamkowego w Przemyślu nawiązuje swoją formą do znanych rotund wczesnopiastowskich z terenu Polski centralnej (m.in.: w Gnieźnie, Gieczu, Ostrowie Lednickim, Wiślicy, Krakowie). Już w okresie rządów Bolesława Chrobrego (zm. 1025) miała powstać diecezja rzymskokatolicka z siedzibą w Przemyślu, należąca do metropolii z siedzibą w Sandomierzu. Diecezję miał reaktywować król Bolesław Śmiały ok. 1071 r. Jej likwidacja miała miejsce po 1092 r., niedługo po opanowaniu Przemyśla przez prawosławnych książąt kijowskich.
Tajemnica podziemi
Podziemia katedry przemyskiej kryją pozostałości drugiego kamiennego kościoła – rotundy, którego budowę datuje się na przełom XII i XIII wieku. Pierwsza pisana informacja o nim zachowała się w niedatowanym dokumencie księcia halickiego Lwa (1264 – 1301), gdzie czytamy, że był on zbudowany z kamienia i nosił wezwanie św. Mikołaja. Z kolei dokument starosty generalnego ruskiego Ottona Pileckiego z 1363 r. podaje, że nosił on wezwanie św. Mikołaja i był posadowiony na stopie wzgórza zamku przemyskiego. W tamtym czasie istniała już diecezja przemyska obrządku łacińskiego ze stolicą w Przemyślu, utworzona przed 1340 r., w okresie rządów ostatniego księcia halicko-włodzimierskiego Bolesława Jerzego II Trojdenowicza (po 1323-40). Pierwszym znanym z imienia pasterzem przemyskim był biskup Iwon (Yvanus) zmarły ok. 1351 r. W okresie jego rządów erygowanych zostało w diecezji kilkanaście nowych parafii, w tym w większej liczbie w okolicach Krosna i Łańcuta. Jego następcą został w 1353 r. Mikołaj (1353 – ok. 1375), przeor dominikańskiego klasztoru w Sandomierzu. W okresie jego pasterzowania pomnożona została wydatnie liczba parafii. Zapewne wówczas też założone zostały konwenty dominikanów w Łańcucie i Przemyślu, włączone w 1378 r. przez papieża Grzegorza XI (1370-78) do dominikańskiego wikariatu generalnego Stowarzyszenia Braci Pielgrzymujących dla Chrystusa.
W 1375 r. papież Grzegorz XI utworzył metropolię ze stolicą w Haliczu (od 1412 r. we Lwowie), do której jako sufraganie włączył istniejące już biskupstwa w Przemyślu, Włodzimierzu i Chełmie. Biskupem dla Przemyśla papież wyznaczył w 1377 r. Eryka z Winsen (1377-91), franciszkanina pochodzącego z północnych Niemiec. Eryk, po przybyciu do Przemyśla w 1380/81 r., ustanowił kamienny kościół św. Mikołaja kościołem katedralnym i konsekrował go pw. Najświętszej Maryi Panny i św. Jana Chrzciciela (ołtarz główny dedykował św. Marcinowi). Przy nim ustanowił również kapitułę katedralną. On też zorganizował niezbędne instytucje diecezjalne i erygował kilkadziesiąt nowych parafii. Ponadto uzyskał w 1384 r. od królowej Marii Andegaweńskiej (siostry św. Jadwigi) niezbędne uposażenie dla diecezji. Eryk zmarł w 1391 r. i został pogrzebany w podziemiach katedry.
Nowa katedra
Od 1412 do ok. 1460 r. funkcję katedry pełnił kościół zamkowy, ofiarowany w 1412 r. biskupowi Maciejowi przez króla Władysława Jagiełłę. Trudny dostęp do tej świątyni, jej szczupłe rozmiary i kiepski stan techniczny skłoniły bp. Mikołaja Błażejowskiego (1452-74) do rozpoczęcia w 1460 r. budowy nowej gotyckiej katedry w miejscu dotychczasowej (po wyburzonej wtedy rotundzie św. Mikołaja zachowały się do dziś dolne partie kamiennych murów). Wydatki związane z budową pokrywali głównie biskup i kapituła. Na ten cel biskup Mikołaj uzyskał też w Rzymie od Pawła II w 1471 r. specjalne odpusty dla wiernych. Za jego życia wybudowane zostało prezbiterium, gdzie został po śmierci w 1474 r. pogrzebany. W latach 1547-49 katedra otrzymała nowe murowane sklepienie, które wykonał budowniczy brat dominikański Protazy. Wtedy też wymalowane zostały freski, zachowane do dziś na sklepieniu prezbiterium. W 1578 r. Jan Drohojowski, starosta przemyski, dobudował do katedry od strony północnej renesansową kaplicę św. Tomasza (obecnie Najświętszego Sakramentu), pod którą umieścił groby zmarłych członków rodziny. Gruntownie przebudował katedrę w stylu barokowym bp Aleksander A. Fredro (1724-34). Przy tej okazji ufundował przy ścianie nawy południowej kaplicę Pana Jezusa Ukrzyżowanego (obecnie Fredrów). Katedra poddana została kolejnej poważnej restauracji i regotyzacji w latach 1883 – 1913, za bp. Łukasza Soleckiego (1882 – 1900) i św. Józefa S. Pelczara (1900 – 1924).
Miejsce pochówku i świadek historii
Odrestaurowane w ostatnich kilkunastu latach i udostępnione dla zwiedzających podziemia katedry wraz z pozostałościami rotundy były od kilku stuleci miejscem pochówku wielu biskupów przemyskich, duchownych (zwłaszcza kanoników), oraz szlachty i znaczniejszych mieszczan przemyskich. Upamiętniały ich liczne tablice nagrobne i pomniki, z których wskutek różnych kataklizmów dziejowych dochowała się do naszych czasów tylko drobna część. Najstarsze zachowane w katedrze epitafium ma formę niewielkiej kamiennej tablicy i jest zlokalizowane pod chórem katedry. Kanonik Albert z Pilzna dedykował je swojej matce Annie, zmarłej w 1545 r. Z kolei w południowej nawie katedry, przy wejściu do kaplicy Fredrów, umieszczona jest renesansowa płyta nagrobna bp. Jana Dziaduskiego (1545-59), zasłużonego w zwalczaniu wpływów reformacji protestanckiej w diecezji przemyskiej, wykonana z czerwonego marmuru przez włoskiego rzeźbiarza Jana Marię Padovano. Pod chórem muzycznym po północnej stronie zachował się pomnik biskupa pomocniczego Michała Piechowskiego (1721-23), m.in. wizytatora diecezji z upoważnienia bp. Krzysztofa Szembeka i autora katechizmu do użytku duchowieństwa parafialnego. Z kolei po stronie południowej znajduje się marmurowe epitafium kanonika przemyskiego oficjała ks. Alberta Włodka (zm. 1690), wizytatora diecezji i dobroczyńcy katedry. W kaplicy Pana Jezusa Ukrzyżowanego umieszczone jest dwuczęściowe epitafium nagrobne bp. Aleksandra A. Fredry (1673 – 1734), ufundowane przez kapitułę przemyską, informujące w inskrypcji o najważniejszych jego fundacjach. W południowej nawie, przy ścianie zachodniej, posadowiony jest wykonany z piaskowca okazały dwupiętrowy pomnik kasztelana przemyskiego Jana Fredry, zmarłego ok. 1591 r., i jego żony Anny, zmarłej w 1622 r.
W bazylice katedralnej upamiętnieni zostali tablicami pamiątkowymi także zmarli w ostatnim stuleciu i pogrzebani w jej kryptach zasłużeni biskupi przemyscy: Anatol Nowak (1924-33), Franciszek Barda (1933-64) i abp Ignacy M. Tokarczuk (1965-92), zmarły 29 grudnia 2012 r., jeden z najwybitniejszych pasterzy przemyskich, zasłużony w walce o niezależność Kościoła w czasach totalitarnych rządów komunistycznych w Polsce (jeden z grona „niezłomnych biskupów”), odznaczony Orderem Orła Białego.
