Bazylika Grobu Pańskiego, zwana także Bazyliką Zmartwychwstania, jest bez wątpienia najświętszym miejscem chrześcijaństwa, w którym – zgodnie z Tradycją – rozegrały się najważniejsze wydarzenia zbawcze: męka, śmierć i powstanie z martwych Jezusa Chrystusa.
Mamy zatem do czynienia z niepowtarzalną relikwią i niezwykłym świadectwem. W refleksji nad tym miejscem nie można pominąć jego wymiaru historycznego i archeologicznego. Bazylika Grobu od wieków wzbudza zainteresowanie badaczy. Dotychczasowe ustalenia te pozwalają nam lepiej zrozumieć skomplikowane dzieje jerozolimskiej świątyni oraz ich powiązania z narracjami ewangelicznymi. Badania te stanowią fascynujący punkt spotkania nauki i wiary, dlatego warto przyjrzeć się bliżej systematycznym próbom wyjaśnienia historii Bazyliki Bożego Grobu dokonywanym na przestrzeni dziejów.
Najnowsze odkrycie
Za punkt wyjścia możemy przyjąć ostatnie wielkie prace badawcze nad tradycyjnym miejscem pochówku Jezusa, które miały miejsce w latach 2016-17. Odbywały się one pod nadzorem Narodowego Uniwersytetu Technicznego w Atenach oraz towarzystwa naukowego National Geographic. Były wyjątkowe o tyle, że po raz pierwszy od 1555 r. odkryta została marmurowa płyta przykrywająca właściwą przestrzeń utożsamianą z miejscem pochówku Jezusa. Aby się do niej dostać, archeolodzy musieli poddać analizom materiał skalny znajdujący się między płytą a leżącymi poniżej warstwami. Po usunięciu gruzu oczom badaczy ukazał się wapienny kamień grobowy zachowany w nienaruszonym stanie. Wokół potwierdzono istnienie wapiennych skał, w których odkryto korytarz prowadzący do komory grobowej. Struktury znajdujące się bezpośrednio powyżej datowane są na IV wiek, a zatem na okres działalności cesarzowej Heleny i budowy pierwszej bazyliki konstantyńskiej dla uczczenia najważniejszych wydarzeń w historii zbawienia.
Archeologia potwierdza biblijny przekaz
Ta krótka prezentacja ostatnich, zakrojonych na szeroką skalę badań Bożego Grobu potwierdza, że mamy do czynienia z absolutnie fascynującą z punktu widzenia archeologicznego strukturą. Pogłębione studium historyczne tego miejsca umożliwia unikalne spotkanie nauki i wiary, ustaleń archeologiczno-topograficznych z przekazami Ewangelii. Zainteresowanie Bazyliką Bożego Grobu nie jest jednak owocem ostatnich dekad. Ze względu na swoją specyfikę zawsze wzbudzała ona ciekawość. Pierwsze usystematyzowane i poświadczone badania datowane są na koniec XVI wieku. Trend ten, mający swoje źródło w rozwoju fenomenu zwanego dziś kulturą Odrodzenia, był później kontynuowany i pogłębiany. Na złożoną historię miejsca pochówku Jezusa wpływ miały nie tylko burzliwe dzieje Ziemi Świętej, z powtarzającymi się sekwencjami zniszczeń i odbudowy, ale także czynniki naturalne – pożary (ostatni rozległy pożar nastąpił w 1808 r.) i trzęsienia ziemi (przykład niszczycielskiego trzęsienia ziemi w Palestynie w 1927 r.). Wymuszały one regularne prace rekonstrukcyjne, które stawały się także okazją do lepszego poznania dziejów i struktury najważniejszej świątyni chrześcijaństwa. Przyjrzyjmy się zatem bliżej historii badań nad Bożym Grobem. Pierwsza chronologicznie grupa tych przedsięwzięć przypada na okres od końca XVI do połowy XVIII wieku. Miały one charakter bardziej opisowy niż, ściśle rzecz ujmując, archeologiczny, stały się jednak fundamentem rozwoju tego typu badań w kolejnych wiekach.
Prekursor badań
Pierwsza postać, którą należy tutaj wymienić, to Jean Zuallart – burmistrz belgijskiego miasta Ath i kawaler Zakonu Bożogrobców. Owocem jego pielgrzymki do Ziemi Świętej z 1586 r. jest opis Jerozolimy i Betlejem znajdujący się w tomie Le tres devot voyage de Ierusalem. Podróż trwała pół roku i obejmowała także Wenecję, wyspy Zakynthos, Kretę i Cypr oraz część Syrii. Szczególną zasługę belgijskiego podróżnika stanowią ryciny, które umieścił w swoim opisie. Są one jednymi z najstarszych ilustracji topografii i architektury Palestyny. Rysunki Zuallarta odznaczają się taką precyzją, że do dziś uznawane są za punkt odniesienia dla historyków architektury. Zilustrował on główne wejście do Bazyliki Grobu, wykonał przekrojową ilustrację rotundy Bożego Grobu oraz wykonał detaliczny plan świątyni. Choć nie podjął systematycznych badań nad strukturami archeologicznymi, to jednak jego wkład jest nie do przecenienia właśnie ze względu na wykonane ryciny, które umożliwiły jego następcom przeprowadzenie dokładniejszych analiz.
Traktat o planach i wizerunkach
Kolejny bohater naszej prezentacji to Bernardino Amico da Gallipoli (znany też jako Bernardino Amici). Był franciszkaninem i przełożonym klasztoru jerozolimskiego od 1576 r. Po powrocie do Włoch w latach 90. XVI wieku został komisarzem zakonnym Ziemi Świętej. Owoc jego kilkuletniego pobytu na terenie Palestyny stanowi dzieło wydane w 1610 r. Trattato delle piante et immagini de‘sacri edifizi di Terra Santa. To nie tylko zapis pielgrzymki, ale też opracowanie o wysokiej jakości artystycznej. Od samego początku celem franciszkanina było wykonanie map Jerozolimy oraz ilustracji sanktuariów Ziemi Świętej, aby można było je następnie powielić. Ryciny stanowią efekt pomiarów wykonanych na miejscu zgodnie z właściwymi proporcjami. Pierwsze wydanie zawierało dwadzieścia miedziorytów oraz trzydzieści osiem ilustracji. W istocie odznaczają się one precyzją geometryczną i topograficzną. O ile pierwszy wspomniany dokumentalista szkicował gołym okiem, o tyle Bernardino wykonywał staranne pomiary. W jego traktacie znajdujemy kilka odniesień do Bazyliki Zmartwychwstania: przestrzenne rzuty z różnych perspektyw, ryciny fasady kościoła oraz wnętrza. Najistotniejsze są jednak ryciny samej edykuły Bożego Grobu, przedstawiające ją jako ośmiokątny budynek zwieńczony kopułą. Franciszkanin zamieścił także plan całej świątyni z lotu ptaka, starając się jak najwierniej oddać jej strukturę. Potwierdził tym samym deklarowany we wstępie wielki szacunek do miejsc świętych. Nie możemy, oczywiście, porównywać wkładu Bernardina z dokonaniami współczesnej archeologii, niemniej jednak jego precyzyjna praca zachowała charakter historycznego świadectwa, zwłaszcza w kontekście następujących zniszczeń świątyni.
Wyznaczył standardy w badaniach
Trzecią postacią, która zapisała się w historii badań nad Bożym Grobem, jest franciszkanin Francesco Quaresmi, autor dzieła Elucidatio Terrae Sanctae. Przebywał w Ziemi Świętej kilkanaście lat; m.in. pełnił funkcję kustosza Ziemi Świętej i utrzymywał szerokie kontakty ekumeniczne. Wspomniane wyżej dzieło charakteryzuje się niezwykłą dbałością o szczegóły w opisywaniu miejsc świętych. Tradycje związane z poszczególnymi sanktuariami oparte są na wcześniejszych świadectwach, a także, co najistotniejsze, na przekazie lokalnej wspólnoty chrześcijańskiej. Największą wartość ma opis cyklu mozaik i fresków z Bazyliki Grobu wraz z wyjaśnieniem znajdujących się na nich inskrypcji. W większości obiekty te uległy zniszczeniu, znamy je więc właśnie dzięki pracy Quaresmiego. W związku z tym uznawany jest on za pioniera nowożytnych studiów palestyńskich, a jego Elucidatio pozostawało przez wieki niekwestionowanym wzorem w tej dziedzinie.
Przyjrzeliśmy się nieco bliżej jedynie trzem bohaterom, którzy dzięki fascynacji Bazyliką Grobu i rzetelnej pracy pozostawili nam cenne historyczne świadectwo, rozwijane dalej przez ich następców. To zaledwie początek interesującej historii, która rozpoczyna się w XVI wieku i trwa aż do naszych czasów...
