Późne średniowiecze było jednym z najtrudniejszych okresów w dziejach Kościoła i papiestwa. Podzielony był Kościół zachodni. Podzielona była Europa. Na szczęście – nie na trwałe.
Wielka schizma zachodnia, trwająca w latach 1378 – 1415, powstała w wyniku niezgodnego wyboru papieża, gdy po okresie niewoli awiniońskiej Rzym stał się na powrót rezydencją papieży. Wówczas to miały miejsce niejasności związane z wyborem Urbana VI, w efekcie czego część kardynałów wybrała na papieża Klemensa VII, który zapoczątkował linię antypapieży rezydujących w Awinionie. W tym czasie legalnie wybrani papieże rezydowali w Rzymie.
Początek
Historycy Kościoła zaznaczają, że wszystko miało swój początek w nieokiełznanym apetycie na władzę króla Francji Filipa IV Pięknego (1285 – 1314). Monarcha za wszelką cenę próbował wzmocnić swoje prerogatywy i niezależność od papieża. Kolejni następcy św. Piotra opierali się zakusom władcy, co skutkowało swoistą cichą wojną najpierw z Bonifacym VIII, a później z jego następcą – Benedyktem XI, który został zmuszony opuścić Rzym; zmarł w 1304 r. w Perugii. Tutaj też zebrało się konklawe, które w czerwcu 1305 r. wybrało na papieża francuskiego metropolitę z Bordeaux Bertranda de Got. Koronacja papieska de Gota, który przyjął imię Klemensa V, odbyła się w Lyonie, po czym Francuz osiadł w Awinionie.
Do Rzymu na stałe wrócił dopiero w 1377 r. ostatni francuski papież Grzegorz XI. Na krótko, bo zmarł rok później. Podczas rzymskiego już konklawe wybrano na papieża Włocha – Urbana VI. Ten jednak przez swój porywczy charakter zraził do siebie Kurię Rzymską, opanowaną w większości przez francuskich kardynałów. Opozycjoniści papieża jednak nie odpuścili. Zebrali się we włoskim Anagni,unieważnili wybór Urbana VI i wybrali Roberta z Genewy, który przyjął imię: Klemens VII. To wydarzenie rozpoczęło głęboki, kilkudziesięcioletni kryzys papiestwa. Kościół katolicki miał jednocześnie dwóch niezależnych papieży, a dokładniej papieża i antypapieża. Przy czym Klemens VII jako popierany przez większość kardynałów uważał się nie za antypapieża, a za prawowitego biskupa Rzymu. Urban VI nie zamierzał rezygnować. Obydwaj antagoniści obłożyli się klątwami. Podzieliła się chrześcijańska Europa.
Urbana VI popierali władcy Anglii, Danii, Irlandii, Litwy, Norwegii, Polski, Szwecji, co do zasady Świętego Cesarstwa Rzymskiego, Węgier oraz północnych Włoch i Zakon Krzyżacki. Klemensa VII natomiast – królestwa Hiszpanii, Neapolu, Cypru, Francji, Szkocji i Zakon Joannitów. To wszystko doprowadziło do kryzysu w Kościele.
Próby zjednoczenia Kościoła
Świat chrześcijański, podzielony i skonfliktowany, zmęczony sporami między konkurentami do Piotrowego tronu, chciał jedności i spokoju. Zwalczanie się dwóch papieży osłabiało też autorytet papiestwa. Przez długi czas nie było widoków na naprawę sytuacji. Po śmierci Urbana VI kardynałowie rzymscy wybrali Bonifacego IX, którego ekskomunikował antypapież Klemens VII; Bonifacy IX uczynił to samo wobec Klemensa VII. Wydawało się, że po śmierci Klemensa VII w 1394 r. wszystko się uspokoi. W Awinionie został jednak wybrany Benedykt XIII (Pedro de Luna).
Kolejna nadzieja na zakończenie schizmy pojawiła się w 1408 r. Wówczas większość kardynałów wypowiedziała posłuszeństwo swoim „papieżom” – zarówno Grzegorzowi XII, jak i papieżowi awiniońskiemu Benedyktowi XIII. Aby zakończyć dwuwładzę w 1409 r., kardynałowie zwołali tzw. sobór reformatorski w Pizie, który orzekł nieważność wyboru Grzegorza XII (rzymskiego) i Benedykta XIII (awiniońskiego) i wybrał nowego papieża – Aleksandra V.
Trzech papieży
Grzegorz XII i Benedykt XIII nie podporządkowali się jednak soborowym decyzjom. Kościół katolicki jeszcze bardziej się podzielił, mając już nie dwóch, ale trzech skłóconych „papieży”. Ponadto Aleksander V nie zdobył większego poparcia na arenie międzynarodowej. Gdy Aleksander V zmarł w 1410 r., jego następcą został Jan XXIII (Baldassare Cossa). Uznały go m.in.: Francja, Anglia, Czechy, Portugalia, Polska, niektóre księstwa Świętego Cesarstwa Rzymskiego; rezydujący w Awinionie antypapież Benedykt XIII miał z kolei poparcie m.in. królestw Aragonii, Kastylii oraz Szkocji, a Grzegorz XII – poparcie m.in. Władysława Andegaweńskiego i książąt bawarskich.
Sobór w Konstancji
Trwający pat w Kościele przedłużał się, dlatego podjęto kolejną próbę ratowania autorytetu papiestwa i jedności Kościoła. W tym celu w 1414 r. zwołano sobór do Konstancji. Zasugerowano Janowi XXIII, Grzegorzowi XII i Benedyktowi XIII abdykację, by w ich miejsce wybrać nowego papieża, który zyska powszechną akceptację w świecie i w Kościele. Jako jedyny z urzędu nie ustąpił Benedykt XIII, który jednak w nikim nie miał oparcia. Mimo to do śmierci w 1423 r. uważał się za legalnego następcę św. Piotra.
Ostatecznie wielką schizmę zachodnią zakończył, decyzją soboru w Konstancji, wybór papieża Marcina V (Oddone Colonna), 11 listopada 1417 r. Autorytet papiestwa i jedność Kościoła zostały przywrócone.
